Қазақстан Үкіметі «Росатомға» әлемдік уран құбыжығына айналуға қалайша көмектесіп жатыр

«Росатом» мен «Қазатомпром» стратегияларының айырмашылығы неде? Алғашқысы әлемдік нарыққа өзінің бақылауын орнатуға тырысып жатқан болса, екіншісі шикізат жеткізушісі ретінде біріншісіне жәрдемін тигізіп жатыр.

Естеріңізге сала кетейік, қазір шетелдік компаниялар «Қазатомпромның» 13 тау-кен жобасының 11-інде үлеске ие. Тағы бір бірлескен кәсіпорын барлау жұмыстарымен айналысуда. Ұлттық оператормен бірге Қазақстанда уран өндіру жұмыстарымен алты елдің компаниялары айналысып жатыр. Республикамыздың алты бірлескен кәсіпорында Ресейдің үлесі бар екені белгілі. Үш жобада Жапонияның үлесі бар. Франция, Канада және Қытай тағы бір жобаны әзірлеу үстінде. Алтыншы ел Қырғызстан Заречное кен орнында уран өндіретін және өңдейтін компанияның 0,04 пайыз үлесіне ие.

Бүгінде Ресей мен Қазақстан уранды бірлесіп өндіріп, байытып қана қоймай, сонымен бірге Росатомның қатысуымен атом электр станциясын салу арқылы өз одағын нығайта түспек ниетте.

Қазақстанда атом электр станциясын кімнің салатыны туралы түпкілікті шешім әлі қабылданбағанына қарамастан, бұл бағытта алғашқы қадамдар жасалуда. Өткен жылдың күзінде Алматыда ҚазҰУ базасында «МИФИ» Ресей Ұлттық ядролық зерттеу университетінің Қазақстандық филиалы ашылды. 2010 жылдан бастап Росатом серіктес елдердің Ұлттық ядролық бағдарламалары үшін қызметкерлерді даярлау жобасын іске асыруда, 65 серіктес елдерден мыңдаған студенттерді, атап айтқанда, Атом мамандықтары бойынша — Қазақстаннан 700-ге жуық студенттерді оқытуда. Бұл ресейлік университеттерде оқитын шетелдік студенттердің ең үлкен пайызы.

Осыған ұқсас процестер Өзбекстанда да жүріп жатыр. 2019 жылы Өзбек елінде «МИФИ»- дің шетелдік филиалы ашылды. Оқытушылар құрамы 100% дерлік ресейлік мамандардан құралған.

Жақында республиканың Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев Атом аралында (атом электр станциялары кешені) Росатом компаниясы көшбасшы болып табылатынын мәлімдеген еді. Ол тек бір жабдық жеткізушісін таңдап қана қоймай, ең жақсы деген ядролық аралды, ең жақсы деген энергетикалық жабдықты алуға шешім қабылдағанын айтқан-ды.

Бұған дейін корейдің KHNP, Қытайдың CNNC, Ресейдің «Росатом» мемлекеттік корпорациясы және француздық EDF консорциумы қарастырылып жатқандығы туралы хабарланған болатын. Алайда, қандай да бір жағдайлар туындаған кезде кімнің заңды жауапкершілікке тартылатыны белгісіз.

Бір қызығы, өткен жылдың соңында Намибия «Росатомға» уран кен орындарын игеруден бас тартқаны белгілі, өйткені корпорация уран өндіретін әдістер экологиялық проблемаларға әкелуі мүмкін деп қорқады. Бірақ Намибия-Африкадағы ең ірі және әлемдегі уранның екінші өндірушісі екенін біз жақсы білеміз.

Намибия шенеуніктері пайдалы қазбаларды жерге айдалатын қышқылда ерітуді, содан кейін ерітіндіні қайтадан жер бетіне айдау арқылы алуды көздейтін жерасты-ұңғымалық шаймалау «шахтадан тыс жерде ауыз судың қауіпсіздігіне үлкен қауіп төндіруі мүмкін» деп қорқады. Намибияның шығысындағы Омахеке аймағындағы фермерлер бұл технологияға қарсы петиция ұйымдастырды.

Ал Uranium өкілі мұндай өндіру әдісі қоршаған ортаға зиян келтірмейді, әлемдегі ең ірі уран өндіруші Қазақстанда қолданылғанын айтып, бұл алаңдаушылықты жоққа шығарды. Осыдан кейін «Росатомә өкілдері тіпті ұлттық және қоғамдық көшбасшылар делегациясын және Намибиядан келген БАҚ өкілдерін Қазақстанда жер асты шаймалаудың қалай жұмыс істейтінін көрсету үшін шақырды. Намибияны көндіре алды ма олар, алайда шынайы себептер мүлдем басқа сипатта болуы мүмкін. Экология көбінесе ұранға айналу үстінде, ал оның сыртында өзге жағдайлардың да жатқаны белгілі.

Алайда қоғамның назары атом электр станциясының құрылысына аударылса да, тағы бір маңызды оқиға назардан тыс қалғаны белгілі. 2021 жылдың көктемінде Путин «Росатомның» Чукоткадағы Байымское алтын-мыс кен орнын энергиямен қамтамасыз ету туралы ұсынысына басымдық берді. Қалқымалы қуат блоктарын пайдалана отырып, Kazakh KAZ Minerals компаниясы 2018 жылы KAZ Minerals қоры 9,5 миллион тонна мыс және 16,5 миллион құрайтын Баимское кен орнын Роман Абрамовичтен, Александр Абрамовтан және олардың серіктестерінен 2018 жылы 900 миллион долларға сатып алды. Сөйтіп, 570 миллиард рубль инвестициялауға дайын болды. Аталған кен орны негізінде ГОК салуда, бірақ ресейлік тарап оның энергиямен қамтамасыз етілуін қамтамасыз етуі керек болатын. Жаңа зауыт бастапқыда 2024 жылы іске қосылады деп жоспарланған болатын, бірақ 2020 жылдың қарашасында KAZ Minerals іске қосу мерзімін 2027 жылға ауыстырды. 2028 жылы оны жылына 70 миллион тонна кенді жобалық қуаттылыққа жеткізу жоспарлануда. Қуат қорын ескере отырып, Байым ГОК-ын қуатпен қамтамасыз ету үшін жылына 350 МВт-қа дейін жаңа генерация қажет болады.

2020 жылдың жазында «Росатоммен» жоба мақұлданғанға дейін Үкімет энергиямен жабдықтаудың тағы бір схемасын – құны 82 миллиард рубль болатын Новатека қалқымалы СТГ электр станциясы жайлы келіскен, -деп жазды «Коммерсант». KAZ Minerals-пен олар тіпті екіжақты келісім бойынша электр энергиясының тарифі туралы 6,34 рубль деңгейінде келісті. 1 кВт / сағ үшін, бірақ жылдың соңында билік бұл шешімді қайта қарады және «Росатом» ұсынысы негіз ұсыныс ретінде қаралды. Желтоқсан айында Қиыр Шығысты бақылайтын вице-премьер Юрий Трутнев Баим жобасы үшін «оны жүзеге асыру үшін атом станциясын салу керек» деді.

«Жоба Ресей экономикасы үшін әлеуметтік-экономикалық маңызға ие және төмен қуатты референтті қалқымалы атом станцияларын көрсету және оларды халықаралық энергетикалық нарықтарда орналастыру үшін стратегиялық маңызды», -деп атап өтті Кириенко. Ол мұндай келісім ресейлік Атом және кеме жасау кәсіпорындарына ұзақ мерзімді тапсырыс береді деп үміттенеді.

Росатом іс жүзінде Өзбекстанда атом электр станциясын салуға негізгі үміткер ретінде таңдалды және бұл бүкіл Орталық Азия үшін энергиямен жабдықтау мәселесін шешуде негізгі күшке ие. Алайда, бейресми әңгімелер барысында біз Росатомның топ-менеджерлерінің бірінен Қазақстанға атом электр станциясын салғаннан кейін өзбектерден электр энергиясын сатып алу тиімдірек болуы мүмкін екендігі туралы сұрағанымызда, ол: «бұл сізге тиімді болмайды. Өзбектер сізге өз энергиясын Атом бағасымен сатады» болады деп мәлімдеді.

Шынында да, аймақта электр энергиясына деген сұраныс, әсіресе қарқынды дамып келе жатқан Өзбекстанда артып келе жатқаны белгілі. Өңірде уранның орасан зор қоры болса да, «Росатом» салатын өзбек атом электр станциясы сол жерде алғашқыдардың бірі болмақ.

Мұндай әңгімелер 2017 жылдан бері жалғасып келеді. «Росатом» ресми түрде өзбек серіктестеріне өз елінің аумағында III+ ВВЭР-1200 реакторларының базасында екі блокты атом электр станциясын салу жобасын қарастыруды ұсынды. Содан кейін Шавкат Мирзиеев келісімге жыл соңына дейін қол қоймақ болды.

Мұндай асығыстық осы уақытта «Лукойл»компаниясымен бірлесіп салынған қандым газ конденсаты кен орнында республикадағы ең ірі газ өңдеу зауытының ашылуына байланысты болды. Екі атом энергоблогы электр станцияларының оттықтарында жылына миллиардтаған текше метр табиғи газды жағуға емес, тазартылған газды Қытайға экспорттауға немесе тереңірек өңдеу үшін шикізатқа ие болуға мүмкіндік береді.

Осылайша, АЭС электр энергиясын өндірудің сенімді және экологиялық таза көзіне айналып қана қоймай, Өзбекстанның экспорттық газ әлеуетін арттырар еді.

Уран қоры бойынша Өзбекстан ең ірі көлемдегі он елдің қатарына кіреді және ТМД елдері арасында – Қазақстан мен Ресейден кейінгі үшінші орында. Жалпы республика аумағында 40 уран кен орны бар, олардың негізгілері Қызылқұм шөліндегі 27 кен орны болып табылады.

Қазақстан мен Өзбекстанда қалыптасқан жағдай уран өндірісі өте жақсы дамыған кезде, екі республикада да өз ғылыми мектебі болған кезде ғана пайдалы болмақ.

Росатом Империясы

Ресей қазір ресми түрде планетаның уран монополисті мәртебесіне ие болғанымен, жақында:

Ұлыбритания ресейлік уранды өңдеуден құтылу үшін конкурс жариялады. Біз бұл туралы да жазған болатынбыз.

Естеріңізге сала кетейік аталған Uranium One Inc Канадада тіркелсе де, «Росатом»-ның корпоративтік құрылымы болып табылады. Салыстырмалы түрде айтар болсақ уақытқа дейін табиғи уранды иеленудің, өндірудің және кейіннен реактор отынының күйіне дейін байытудың ұқсас схемасы қолайлы болды. Ресей корпорациясы өзінің канадалық өкілдігі арқылы қазақ уран кеніштерінің үлесіне иелік етті, бұл халықаралық құқық тұрғысынан нарықты монополиялау әрекеті бойынша барлық айыптаулардан оңай құтылуға мүмкіндік берді. 2023 жылы мұндай кіші-гірім мәселер ендігі жерде ді аса өзекті емес. Ресей отын уранының негізгі әлемдік өндірушісі мәртебесіне ие болды.

Қазақстан аумағында холдинг отын уранын өндірумен байланысты бес жобаны іске асырды, олардың барлығы голландиялық бөлімшелерге тапсырылды. Қазақстан үкіметі мыналарға Қазақстан аумағында холдинг отын уранын өндірумен байланысты бес жобаны іске асырды, олардың барлығы голландиялық бөлімшелерге тапсырылды. Қазақстан үкіметі мыналарға:

– Uranium One Netherlands B.V. «Қаратаудағы» акцияларының 50 пайызын Uranium One Group пайдасына иеліктен шығаруға;

– Uranium One Utrecht B.V. «Хорасан-У» БК («Хорасан-У») акцияларының 30 пайызын Uranium One Group пайдасына иеліктен шығаруға;

Uranium One Rotterdam B.V. «Оңтүстік тау-кен химия компаниясы» бірлескен кәсіпорнының 70 пайыздық үлесін Uranium One Group пайдасына иеліктен шығаруға рұқсат берді.

Жалпы, активтерді корпоративті қайта бөлу деген ұғым болады, бірақ бұл барлық заңды тетіктерді мұқият сақтауға негізделген Ресейдің геосаяси бағытына толығымен сәйкес келіп отыр.

Ал Қазақстан болса уран өндіруден әлемде көшбасшы бола отырып, 2022 жылдың соңында «Қазатомпром» 22,8 мың тонна уран өндірді, бұл әлемдік өндірістің 40 пайызын құрайды. Бұл жерге тағы үш мың тонна отандық ресейлік өнімді қоссақ, бұл нарықтың 45 пайызын құрайды. Алайда, егер бұл формулаға басқа елдердегі Росатом жобалары қосылса, онда әлем атомдық құбыжықтың дүниеге келуін сағынатын сияқты, бұл, әрине, бізді таңғалдыратыны белгілі.

Қазақстан активтерді бекерден-бекер заңдастырған жоқ. «Росатом» басшысы Алексей Лихачев қазірдің өзінде жүргізіліп жатқан құрылыстардан басқа, Орталық Азия, Африка, Таяу Шығыс және т. б. елдердің «кезекте тұрғанын» жариялады.

Бұл Кремль мен біздің олигополиялардың геосаяси мүдделері сәйкес келген жағдай. Бірақ ел мүддесі тітіркендіретін деталь болып шықты.

Сондықтан, «Буденовское» БК-дағы «топ ішілік» мәміле бекерден жасалған жоқ. Бұл «Росатомның» Қазақстандағы өз ұстанымдарын бекіту жөніндегі үлкен стратегиясының бір бөлігі. Баспасөзде Қайрат Сатыбалды мен Клебановтар отбасының есімдері жайдан-жай айтылған жоқ. Бұл Кремль мен біздің олигополиялардың геосаяси мүдделері сәйкес келді деген сөз. Алайда, ел мүддесі өкінішті детальға айналып шыға келгені жанға қатты бататыны белгілі.

• 27
• 40