Қоғам-билік-бизнес-ағатайлар: кімге және не жөнінде келісу керек?

Қазақстандықтардың жаңа ойын ережелері туралы өзара келісімге келу мүмкіндіктерін бағалау үшін exclusive.kz құрамында кәсіпкерлер, сала сарапшылары мен қоғам қайраткерлері бар іскерлік ойындар сериясын өткізген болатын. Нәтижесінде барлық топтардың бір-бірімен келісімге дайын екендігі белгілі болды, бірақ тек белгілі бір жағдайларда ғана өзара келісімге келмек ниетте.

Кез келген іскерлік ойынның нәтижелерін, әсіресе үкімет, бизнес, қоғам және бейресми ықпал орталықтары сияқты әртекті әлеуметтік топтарға келгенде, толық релевантты деп атауға болмайтыны белгілі, бірақ олар өздерінің негізгі ұстанымдары туралы түсінік бере алатыны даусыз. Оның үстіне елдегі жағдайдың өзі, жалпы алғанда, жағдайдың айтарлықтай тұрақты екенін және барлық қиындықтарға қарамастан, түрлі таптардың өзара келісімде өмір сүріп жатқанын көрсетіп отыр. Жеке наразылықтар бұқаралық сипатқа ие емес, бизнес барлық шағымдарға қарамастан, жалғасуда, билік өз ұстанымдарын сақтауға тырысуда. Бір қызығы, іскерлік ойындар кезінде қатысушылардың өздері тағы бір маңызды актерді – ауызекі тілде ағатай/олигархтар деп аталатын бейресми ықпал етк орталықтарын атады. Бұл экспериментке қатысушылардың қоғамның әлеуметтік иерархиясында біршама жақсы бағдарланғанының тағы бір дәлелі болса керек.

Неліктен елде қалды?

Жобаның басында бастапқы мотивацияны түсіну үшін барлық қатысушыларға елде қалып қана қоймай, оған қоса интеллектуалды, эмоционалды, қаржылық тәрізді өз ресурстарын салудың себебі неде деген сұрақ қойылды.

Қатысушылардың көпшілігі 90-шы жылдардағы олар күтпеген тәуелсіздік жаңа болашаққа деген үміт отын тудырған ынта-жігерді тілге тиек етті: «Біз бәріміз де аш-жалаңаш едік, бірақ біз елімізге сендік және еліміздің қолынан бір нәрсе келеді деп ойладық» – деді.

Алғашында барлығы ресурстарының «қайда салынғанын білмесе», белгілі бір кезеңде бұл саналы таңдауға айналады. «Осында өмір сүру және осы жерде өлу. Бала-шаға мен немерелерге өркениетті ел қалдыру». Қатысушылардың барлығы Қазақстанның мүмкіндіктері мен бәсекелестігі төмен ел екенін, мұнда жергілікті нарықтық білім мен байланыстар маңызды екенін мойындайды. Сонымен қатар, бизнес мәдениетінің төмендігі де танылады, егер «салыстырмалы түрде жоғары сапалы өнім/қызмет жасау және бәсекеге қабілетті болу жеткілікті болса, АҚШ-та біз үш айдан артық өмір сүре алмас едік». Сонымен бірге, «барлық қатысушылардың бойында бәсекеге түспей, бір-біріне табысқа жетуге көмектесетін экожүйені» құруға деген ұмтылыс пайда болды.

Әркім өз тағдырын Отанының тағдырынан ажыратпайтыны маңызды, оны патриотизмнің ең өнімді түрі деп атауға әбден болады.

Егер амбиция деңгейі туралы айтатын болсақ, онда кейбір қатысушылар Қазақстанда дүниеге келген халықаралық бренд құруды, «көшіп кетсек те, қайтып оралатын жер бар» деген ақыл-ой мен физикалық жағынан дені сау ұлт құруды армандайды.

Сондай-ақ, жеке басын іздеу, мәдени қайта өрлеу, сананы отарсыздандыру, білімді және бәсекеге қабілетті ұлт, бизнес-ортаны жаңғырту сияқты көзқарастар да айтылды.

Жүгіру, тереңге бойлау немесе даму?

Қатысушылар үш топқа бөлінді: билік, бизнес, қоғам. Оларға үш сұраққа жауап беру ұсынылды: қандай жағдайда елге бар күш-жігерін салуға дайын, елімізді тастап кетуге не нәрсе мәжбүр етеді, қандай жағдайда тереңге бойлау жеңілірек көрінеді?

Қоғам: біздің барар жеріміз жоқ

Қалам қоры жүргізген зерттеу қорытындысы бойынша халық әлі де болса 45%-ы өздеріне сенім артады. Бизнес-қоғамдастық үшін сұралғандардың 19,3%-ы болашақтарын отандық кәсіпкерлермен байланыстырады. Дегенмен, сұралғандардың осынша саны (18,6%) әлі де үкіметке арқа сүйейді.

Қоғам өкілдері үшін болашақ сценарийлері маңызды емес. Шарттар маңызды: заңның үстемдігі, тәуелсіз сот, саяси бәсекелестік (өзгерісті пассивті көпшілік емес, белсенді азшылық өкілдері жасайды), еркін баспасөз, дамыған азаматтық қоғам, әлеуметтік тұрақтылық.

Қоғам саяси бәсекелестікті қолдайды, бірақ ақылға қонымды протекционизмге қарсы: «Бұлай болмайды. Біреулері үнемі қолдау бағдарламаларына көбірек қол жеткізе алады, ал екіншілерінің Астанаға ұшуға және кабинеттерге кіруге мүмкіндігі жоқ. Қолдан келер ештеңе жоқ». Сонымен бірге, бұл компропрадор мемлекетін жоюды қолдайды.

Жалпы, қоғам Қазақстанның ҰҚШҰ мен ЕАЭО-дан шығуы туралы мәселеге немқұрайлы қарайды, бірақ салық заңнамасын қорғауды және қайта қарауды құптайды. Рас, қоғам «инвестициялық тартымдылықтың артуы» деген не екенін жақсы түсінбейді және отандық өндірісті мемлекеттік қолдау шараларына қатысты нақты ұстанымы жоқ.

Жалпы, қоғам өкілдері барар жері жоқ екенін айтты, бірақ олар елден кетуге мәжбүр болады: (реализм деңгейі 10%) соғыс басталған жағдайда (азаматтық немесе сыртқы шабуыл), сыбайлас жемқорлықтың өсуі, ескі Қазақстанның реваншы, заңсыздықтың өсуі.

Қоғам «тереңіне бойлауға» дайын болатын сценарий (реализм деңгейі 30%): бизнес климатының нашарлауы және болашақтың болмауы.

Қоғам дамитын сценарий: (реализм деңгейі 60%) бостандықтар кешенінің болуын болжайды: сөз, іс-әрекет, ар-ождан, сондай-ақ жақсы болашаққа деген үміт, заңның үстемдігі, өзгеруге дайындық.

Қоғамның олигополияға деген көзқарасына келетін болсақ, қантөгіс емес, ол люстрацияны, мүлікті алып тастауды, атуды қажет етпейді. Қоғамға олар «ережелер шеңберінде әрекет ету үшін көп көмілмеуі керек, бірақ жақсы заңдар қажет. Әркім осы ақшаны адал табу арқылы миллиардер болуға құқылы болуы керек. Қазіргі олигархтарға келетін болсақ, оларды жалғыз қалдыру керек. Егер біз оларды қазір тонай бастасақ, спираль үнемі көбейіп отырады және әрбір жаңа, тіпті адал миллиардер де оны ұрлап кетуден қорқып жүретін болады».

Бизнес «тереңіне бойлады»

Бизнес сонымен қатар «елден қашу» нұсқасын ең экстремалды деп санайды және діни радикалдар басып кірген немесе сыртқы агрессия жағдайында да жұмысын жалғастыруға дайын. Қазіргі мінез-құлық үлгісіне келетін болсақ, бұл «тереңіне бойлау», өйткені олар «Назарбаев 2:0» режимі жалғасуда деп санайды. Бірақ ұзақ мерзімді перспективада бизнес «даму» сценарийіне үміттенеді.

Әдетте өте консервативті және саясаттан тыс деп саналатын кәсіпкерлер саяси бәсекелестікті олардың дамуының шарты ретінде жариялады. Олар сондай-ақ сезімтал және дамушы салалар бойынша ақылға қонымды протекционизмді, сондай-ақ мемлекеттік қолдаудың ашық жүйесін қолдайды.

Кәсіпкерлер мемлекеттің компрадорлық моделінен бас тартудың уақыты келді, бастапқы капиталды жинақтау кезеңі аяқталуы керек деп санайды. Бизнес-қауымдастық әлеуметтік келісімшарттың бөлігі ретінде сөзсіз негізгі табысқа көшуді құптайды және оны әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне жақсы балама деп санайды. Бизнес төлем қабілетті қоғамға және әлеуметтік тұрақтылыққа, қауіпсіздік пен болжамдылыққа қызығушылық танытады.

Бизнес ҰҚШҰ мен ЕАЭО-дан шығуға қатысты екіұшты пікірде. Бизнестің пайымдауынша, Ресей нарығы өзінің тартымдылығын жоғалтты және қазақстандық жеткізушілер артықшылықтарға ие болды. Әрине, бизнес жеке меншікке қол сұғылмаушылық және салық заңнамасын қайта қарау үшін, бірақ нақты тұжырымдалған мақсатпен – протекционизм немесе либерализация әрекет ету керек деп санайды. Бизнестің инвестициялық тартымдылығы саяси реформалармен және биліктің ауысуымен байланысты. Олар мемлекеттік қолдау қажет деп санайды, бірақ басты шарт оның ашықтығы мен бақылануы болуы керек.

Бизнес өзінің осалдығының себебін нақты саяси ықпалы бар бейресми элиталардың болуынан көреді, олар «өздері үшін заңдар жазады, содан кейін оларды өз қоғамына реттейді. Элиталар біз үшін заңдар жазады, ал өздері заңды вакуумда өмір сүреді. Қалыпты саяси бәсекелестік қажет. Біз элиталарға қарсы емеспіз, бірақ олардың шеңбері кеңейіп, әркімнің осы элиталық клубқа кіруге құқығы мен мүмкіндігі бар. Қазір мұндай құқық жоқ. Біз оларды қуып шығарғымыз, экспроприациялағымыз келмейді, тек олар сияқты болғымыз келеді. Тек қолданыстағы жүйе бұған жол бермейді. Олар өмір сүріп, бай болсын, біз олармен біргеміз. Олигархтар нарықтағы монополиясын жоғалтса да, белгілі бір жағдайларда олардың бизнесі бірнеше есе қымбатқа түсетінін түсінуі керек. Біз сіздерге қалыпты ел береміз және сіздер бай боласыздар, өйткені сіздер үлкен ағындарға қол жеткізе аласыздар, бірақ кішігірім ағындарда үлкен капитализация болады. Егер біз бұл оқиғаны жария ете алсақ, онда олар біздің жағымызда болады». Сонымен қатар, ШОБ олардың кландық экономика құрған экожүйенің бөлігі екенін жақсы түсінеді.

Билік: өзгеруге дайын, бірақ оның басымдық ықпалын сақтау үшін жеткілікті

Билікке саяси бәсеке мен еркін баспасөз керек емес. Оның өкілдері билік тармақтарының бөлінуі туралы тезиске өте сақтықпен қарады: «кім кімге өзгеретініне байланысты». Ол сондай-ақ бизнестің «қалтамызға тимесе» деген талаптарын қолдауға дайын, бірақ компрадорлықты жоюға қарсы, өйткені ол кезде «келіссөз жүргізудің қажеті жоқ». Ақылға қонымды протекционизм билік үшін проблемалық аймақ болып табылады, өйткені олар мемлекеттік қолдау шаралары қалай өзгеретінін түсінбейді.

Биліктің басты шарты – өзін-өзі сақтау. Бірақ сонымен бірге ол өзгеруі керек екенін түсінеді. Ол үшін елдің дамуының сценарийлері маңызды емес. Бірақ үкімет қай секторларда өз ықпалын сақтап қалу керек, қай нарықта басым рөл атқаруы керектігі туралы келіссөздерге дайын. «Біз қай саланы дамыту керектігін түсінгеннен кейін бизнестің сеніміне ие болып, оның дамуына мүмкіндік бере аламыз. Сонда ғана ол биліктің ауысуын қолдамайды».

Бір қызығы, үкімет ЕАЭО және ҰҚШҰ-дан шығу мәселесін талқылауға дайын, жеке меншікті қорғаудың маңыздылығын түсінеді және өңдеуші өнеркәсіптердің инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін салық заңнамасын қайта қарауға дайын. Отандық өндірісті дамыту керектігін де түсінеді.

Дегенмен, ол әлеуметтік тұрақтылықты сақтауға мүдделі, сондықтан негізгі кірісті сөз жоқ жақтайды. Бір қызығы, шенеуніктер Алматыға оралуға қарсы емес.

Биліктің олигополияға деген қарым-қатынасына келетін болсақ, мемлекеттік аппарат 30 жыл бойы қалыптасқан жүйеге үйреніп қалған және декларацияларға қарамастан, оның неге және неліктен өзгеруі керек екенін шынымен де түсінбейді. Сондықтан шенеуніктер «қандай жағдайда болса да» өткен кеңестік номенклатурамен де, олигархиямен де «дос болуға» дайын, өйткені олар бұл шахмат ойынында кімнің қандай рөл атқаратынын білмейді: «Олигархтар белгілі бір ынтымақтастық арқылы билікке пайдалы. Ал мұны көптеген елдердің үлгісі көрсетіп отыр. Енді үкімет басқаша істей алмайды. Үлкен өзгерістер болмаса, басқа нұсқа жоқ».

Бейресми элита: бейресми ықпал ету орталықтары

Іскерлік ойын барысында дәстүрлі жылжымайтын мүлік иерархиясындағы орны аз зерттелген қоғамның тағы бір ықпалды субъектісі ашылғаны өте маңызды – бұл бейресми элита, оның ішінде олигополиялар, «ағатайлар» деп аталатын, Н.Назарбаевтың отбасы мүшелері, аймақтық және салалық элита. Бұл ретте құқық қорғау жүйесін бақылайтын кландар ерекше орын алады.

Бейресми элита инерциялық сценарийдің мүмкін емес екенін түсінеді, бірақ олар НЕ, ҚАЙДА және ҚАЛАЙ өзгерту керектігін әлі түсінбейді. Олардың ішкі және сыртқы активтері қатты қысымға ұшырайды және бұл оларға ресейлік олигархтар жағдайында айқын көрінеді. Қазіргі үкіметтің адалдығы енді өз капиталының қауіпсіздігінің кепілі емес, және олар өз меншігіне қол сұғылмаушылық кепілдігі болған жағдайда стратегияларын өзгертуді талқылауға дайын. Қоғам люстрацияны талап етпесе, мемлекет ұзақ мерзімді экономикалық стратегия ұсынса, олар Қазақстанға инвестиция салуға дайын. Бұл топ та әлеуметтік тұрақтылықты сақтауға мүдделі, бірақ тұрақты тұтынушылық сұранысты сақтаудағы өз рөлін көрмейді.

Олигополия салық кодексін қайта қарауды, жеке меншікті қорғауды және мемлекеттік қолдауды барынша қолдайды. Сонымен бірге, ол қазіргі жағдайда Қазақстан жағдайды пайдаланып, оны «өз шарттарымен жеңе алады» деп есептей отырып, ҰҚШҰ мен ЕАЭО-дан шығуға қарсы. Сонымен қатар көптеген олигополиялардың ТМД елдерінде, атап айтқанда, Ресейде өз бизнес мүдделері бар.

Сондай-ақ олигополия билікпен келіссөздер жүргізе алатынына және онымен ешқандай қайшылыққа бармайтынына сенімді.

Қаңтардағы оқиғалар ескі кландардың өз орындарын сақтап қалғысы келетінін және шексіз билікке ие болғысы келетінін көрсетті. Сонымен бірге олар капиталды қалдыру және шығару шарттары айтарлықтай күрделене түскенін түсінеді. Сондықтан олардың ел ішінде жеке және қаржылық қауіпсіздігіне жағдай жасау керек. Олар қудаланбауға, елден қуылмауға, сонымен бірге ықпалды сақтауға, барлық билік құрылымдарында «өз адамдарының» болуына және бұрынғыдай заңнан тыс болуына мүдделі. Сонымен бірге олар өздерінің кірістерін билік пен қоғаммен «бөлісуге» дайын. Осылайша, ымыраға келуге ниет бар.

Сонымен қатар, кереғарлық – рулар арасындағы ішкі бәсекелестіктің сақталуында. Бұл топ үкіметті де, қоғамды да ықтимал қауіп ретінде қарастырмайды.

Сонымен қатар, көптеген елдерде авторитарлық режимнің сақталуы олардың дамуына кедергі болатынын түсінген олигархтардың демократияландыруға барған мысалдары бар. Әлбетте, мұндай топ қажеттілікті жүзеге асыру үшін пісіп жетілді.

Консенсусқа жетудің негізгі принциптері бар

Осылайша, барлық топтар қоғамдық келісімді қалыптастырудың негізгі шарттарын біріктіреді: әлеуметтік тұрақтылық, меншік құқығын қорғау, мемлекеттің экономикадағы рөлін қайта қарау. Сонымен қатар барлық топтар негізінен экономикалық талаптарды қояды, бірақ оларды қазіргі саяси жүйеде жүзеге асыру мүмкін емес. Осылайша, жаңа экономикалық саясатты әзірлеп, соған сәйкес мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту қажет.

Біздің қоғам авторитарлық қоғамның инерциясында дамуын жалғастырып жатқандықтан, «жоғарыдан реформалар» нұсқасы қолайлы. Қысымның «көпшілік» нұсқасын бақылау қиын және тиімді реформаларға әкелуі екіталай, керісінше, репрессияның күшеюіне және қоғам мен билік арасындағы өзара сенімнің төмендеуіне әкеледі. Мұндай жағдайда либерализацияға көшуді қоғамның қысымымен болса да жоғарыдан бастауға болады. Әдетте, міндеттемелер сыртқы және ішкі мәжбүрлеу қауіп-қатерлері болған жағдайда ғана сақталады және дәл бүгін Қазақстан геосаяси сын-қатерлердің де, ішкі трансформацияның да қысымына ұшырап отырған сәт.

Жаһандық экономикалық дағдарыс қарсаңында Дүниежүзілік банктің Экономикалық өсім жөніндегі комиссиясының есебі жарияланды. Оның авторлары көптеген бұрынғы президенттер мен премьер-министрлер және көрнекті экономистер болды. Олар 25 жылдағы 13 елдің – орташа жылдық өсу қарқыны кемінде 8 пайызды құраған елдердің көрсеткіштерін зерттеді. Комиссия қорытындылары осы елдердің барлығына ортақ бес факторды анықтады. Макроэкономикалық тұрақтылық және ресурстарды бөлудің нарықтық әдістері, адами капиталға инвестициялау сияқты кейбіреулер күтпеген жағдайлар болды. Алайда, ішінде біреуі күтпеген болып шықты. Бұл елдердің барлығына ортақ қасиет – ұзақ мерзімді даму мақсаттары бойынша нақты ұлттық консенсус бар екені анықталды.

Сондай-ақ сіздер тақырып бойынша оқи аласыз:

Қазақстанды нақты басқарып отырған 162 адам кімдер?

• 68
• 98