Татарлар: орыс аюының қапырық құшағында

Қазақтар мен татарлардың қарым-қатынасы қашан да ерекше болған. Бізді арадағы тығыз тарихи, мәдени әрі діни қарым-қатынастар байланыстыратыны белгілі. Бүгінде Татарстан Ресейдің бір бөлігі бола отырып, қиын кезеңдерді бастан кешіру үстінде. Мұндай ұлы халық жойылудың аз-ақ алдында тұрған сияқты.

Бүгінде Ресейде 5,3 млн. жуық татар өмір сүреді, оның ішінде Татарстанның бір өзінде ғана 2 млн (республика халқының 50%-ы), 1 миллионға жуығы Башқұртстанда, одан әрі көршілес Ульяновск, Самара, Астрахань және Ресейдің өзге аймақтарында тұрады. Қазіргі Татарстанның Қазақстанмен ортақ шекарасы болмаса да, тарихи тұрғыдан алғанда Қазан хандығы қазақ және ноғай хандықтарымен тікелей шектескені белгілі. КСРО кезіндегі қолдан жасалынған, жасанды әкімшілік бөлу жүйесі татарлардың бөлек тұруына себеп болды. Бұл ретте 1959 жылғы халық санағы бойынша 4,9 млн татар болса, 1979 жылы – 6,1 млн, 1989 жылы – 6,6 млн құраған, соңғы деректер туу көрсеткіштерінің оң өсіміне қарамастан, бір жарым миллионнан астам адамға (5,2-ден 5,5 млн адамға дейін) азайғанын көрсетіп отыр.

Тарихқа көз жүгіртсек 16 ғасырда Иван Грозный Қазан қаласын жаулап алғанға дейін, Алтын Орда ыдырағаннан кейін құрылған төрт татар хандығы, яғни Қырым, Қазан, Астрахань және Сібір хандықтары болған, олардың жерлері Шығыс Еуропадан, яғни Оралдан Шығысқа қарай созылып жатқан. Ортағасырлық еуропалық карталарда Солтүстік Мұзды мұхит Татар мұхиты деп аталған. Татар қалалары Қытайдан Еуропаға дейінгі Ұлы Жібек жолындағы Алтын Орданың экономикалық, мәдени және діни орталықтары ретінде үлкен рөл атқарғаны белгілі.

Қазан мен Астрахань хандықтарын басып алғаннан кейін татарлар қырғынға ұшырай бастады, қалалардан қуылды, мұндай қалалардың бір бөлігі бекіністерге (слобода) айналды. Татарлардың басым бөлігі ауылдық жерлерге қуылды, өзгелері шоқындыру қуғын-сүргініне ұшырады («Кряшендер» немесе «керәшен татарлар») және орыс қоғамының бір бөлігін құрады. Ал 19 ғасырдың аяғында жарты миллионнан астам татарлар өмір сүрген Қырым хандығына келетін болсақ, түбектің халқы да қуғын-сүргінге ұшырап, көпшілігі Түркияға қоныс аударуға мәжбүр болды, ал 200 мыңға жуық халық Кеңес заманында күштеп жер аударылып, Қазақстан мен Өзбекстанның шағын елді мекендеріне қоныстанды. Мақсат айқын болды – ұлт ретінде толық ассимиляцияға ұшырату, осылайша ұлт ретінде нақты жойылу қаупі төне бастады. Мұнымен қоса Қырымға ресей келімсектері қоныс аудара бастады, оның ішінде Ноғай хандығының Еділ мен Жайық арасындағы жерлері де Қырым қарамағына толықтай өтті. Мұндай процесс Суворов кезіндегі халықтың нақты геноцидімен де қатар жүргені белгілі.

Үндістандағы Моғолдар әулетінің негізін қалаушы Хан Бабырдың (оған Ферғана Әндіжанда туған кезінде жеке өзі ат қойған) ата-бабасы Хан Көшім болған Сібір хандығына келетін болсақ, олардың тағдыры ұқсас болған және оның айтуынша, 2010 жылғы халық санағы бойынша Сібір татарларының саны 520 мыңнан сәл асып жығылған.

Соған қарамастан, тағдырдың қиын сынақтарына мойымай татар халқы өзінің берік мәдени негізі мен болмысын сақтап қала білді. КСРО ыдырағаннан кейін Татарстан алғашқылардың бірі болып Алматыда өз өкілдігін ашты және бізден бұрын, сонау 1999 жылдың қыркүйегінде Татарстанның Мемлекеттік кеңесі латын әліпбиіне (яналиф) көшу туралы шешім қабылдады. Ертеректе, яғни 1920-1940 жылдары Татарстанда қазақ халқы сияқты латын әліпбиі болған, алайда 2004 жылы Ресей Конституциялық сотының тиісті шешімі негізінде татар тілінің жаңа латын әліпбиі жойылды.

1992 жылы наурызда Татарстанда референдум өткізудің маңызы зор болды, нәтижесінде халықтың көпшілігі (61,4% «қолдап», 39,2% «қарсы» болды) Татарстанды егеменді мемлекет және халықаралық құқық субъектісі деп жариялау үшін дауыс берді. Сондай-ақ татарлар Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД) тең құқылы мүше мәртебесін де қолдады. Кейінірек, осы жылдың қараша айында Татарстан өзінің Конституциясын қабылдап, Ресеймен одақтық шарт негізінде ел егеменді мемлекет болып жарияланды, алайда көп ұзамай Мәскеу мұны қабылдамай тастады.

Осылайша, Мәскеуден Орталық басқаруды күшейту тенденциясы басталып кетті, ал 2000 жылдардың басынан бастап мұндай әрекеттер ұлттық аймақтарға таралып, олардың тәуелсіздігі мен ұлттық даму мүмкіндіктерін шектей отырып, барлық бағыттар бойынша ашық қысым көрсету сипатына ие бола бастады.

Мәселен, бүгінде Татарстанда 629 татар мектебі бар, онда 80 мыңға жуық оқушы білім алады. Бұл елдегі оқушылардың жалпы санының 17%-ы ғана. 2018 жылы Ресей парламенті орта мектептерде ұлттық тілдерді міндетті түрде оқытудан бас тарту туралы шешім қабылдады, оларды ата-аналардың жазбаша рұқсатымен факультативті сабақтар санатына ауыстырды. Мұнымен қоса, Ресей Федерациясы Білім Министрлігінің өзге де бұйрықтарымен ұлттық мектептерде бітіру емтихандарын (БМЕ) ана тілінде тапсыруға тыйым салынды, мұндай бұйрықтар бала ана тілінде оқыған болса да, тек орыс тілінде ғана қабылданды. Жоғары оқу орындарында білім алу тек орыс тілінде ғана мүмкін болатын процесс (КСРО-да жоғары оқу орындарында тілдік топтар болған), ал Татарстандағы ұлттық мектептер үшін педагогикалық кадрларды (мұғалімдерді) даярлау іс жүзінде 9 жылдық білімге дейін қысқартылды, бұл қазіргі мұғалімдер зейнеткерлікке шыққаннан кейін болашақта балаларды ана тілінде кеңінен оқытудың болашағын жоққа шығаратын құбылыс.

Оның үстіне өткен жылы Татарстан парламентінің наразылығына қарамастан, Татарстан Конституциясына ел президенті лауазымының (оны «раиспен» алмастырды – басшы) күшін жойған өзгертулер енгізілді. 2023 жылы Татарстанның Конституциялық Кеңесі туралы Заңға өзгерістер енгізілді, аталған өзгерістерге сәйкес Конституциялық Кеңес шешімдерінің елде орындалуы міндетті болмай қалды және іс жүзінде ұсынымдық сипатта ғана ие бола бастады.

Дегенмен, Татарстан экономикасында оң үрдістер де баршылық. Сонымен, Татарстан бүгінде Ресейдегі жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ) бойынша 7-ші орында, машина жасау, электроника, өңдеу өнеркәсібі және құрылыс өнімдерінің кең ауқымын өндіретін ірі өнеркәсіптік аймақ болып табылады.

Соңғы уақытта қазақ-татар сауда-экономикалық ынтымақтастығы белсенді дамып келеді. Қазан қаласында 10 жылдан бері Қазақстанның Бас консулдығы, ал Астанада Татарстан Республикасының өкілетті өкілдігі жұмыс істейді. 2021 жылы Қазақстанның Ресейдің осы аймағымен тауар айналымы шамамен 700 миллион долларға жетті және қол қойылған 1,5 миллиард доллардан астам жаңа инвестициялық жобалардың арқасында тұрақты түрде өсуде. Мәселен, өткен 2022 жылы Қарағанды облысында «KamaTyres» ЖШС шина шығаратын зауыты қазақстандық «Allur» компаниясымен бірлесе пайдалануға берілді, «Татнефть» пен «ҚазМұнайГаз» арасында каучук шығаратын зауыт салу бойынша құны 1 млрд долларға жуық сомаға жаңа жоба дайындалуда.

Мәдени ынтымақтастық та белсенді дамып келеді. Өткен жылы «Тарлан» атты қазақ-татар фильмі жарық көрді, Мұхтар Әуезовтің «Көксерек» және «Қараш-қараш оқиғасы», «Қилы заман» жинақтары татар тілінде жарық көрді. Тұтастай алғанда, «халықтық» интеграция Қазан, Астана және Алматы арасындағы тікелей рейстердің ашылуымен және артуымен қарқын алуда. Сондай-ақ, соңғы кездері Қазақстанға жұмыс істеуге көшіп келген IT, медицина және ғылым саласындағы татар мамандарының саны көптеп саналады.

Сондай-ақ, жастар арасындағы мәдени байланыстарды жандандырудың маңыздылығын да атап өткен жөн. Жас қазақстандық поп-топтар көрші елдер арасында жақсы танымал болып отыр, сөйтіп бұрынғы тығыз мәдени байланыстардың қайта жаңғыруына септігін тигізу үстінде.

Қазақстан Президенті Тоқаев Татарстан басшысымен төрт рет, атап айтқанда Мининхановтың Астанаға сапары барысында екі рет, сондай-ақ Санкт-Петербург экономикалық форумы аясында және жақында Мәскеуге барғаннан кейін 2022 жылғы ақпанда Қазанда кездескен болатын.

• 85
• 109