Бектеновтің үшінші президент болуға мүмкіндігі бар ма?

6 мамыр  – Қазақстанның 13-ші Премьер-министрі Олжас Бектенов басқаратын жаңа министрлер кабинетінің жұмысына жүз күн. Президент Бектеновтыңалдына экономика мен әлеуметтік саладағы өзекті мәселелерді шешу, заңсыз әкетілген активтерді қайтару бойынша күрделі міндеттер қойған-ды. Бірақ оның негізгі рөлі «Ескі Қазақстаннан» «Жаңа Қазақстанға» «техникалық көшуді» жүзеге асыру болып табылады, бұл екі ұғым арасындағы шартты шекараны ескеретін болсақ, мұндай ауысу үрдісінің қиындық келтіретіні шындық. 

Exclusive.kz — 100 күн ішінде Премьер-министрдің қандай жетістіктерге қол жеткізгенін және оның мақсатына жетуіне не кедергі болып отырғанын анықтауға тырысып көрген еді.

Бастапқыда Олжас Бектеновтің Премьер-министр лауазымына тағайындалуы басқа кандидаттарды болжаған бірқатар сарапшылар үшін күтпеген жағдай болды. 43 жастағы Олжас Бектенов Тәуелсіз Қазақстан тарихындағы ең жас Премьер-министр. Ол осы лауазымды атқарған,алғашқы генерал-лейтенант атағына ие болған күш құрылымдарының өкілі. Бектенов мемлекеттік қызметте, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы органдарда мол тәжірибеге ие болған тұлға. Мұндай бэкграунд Қазақстандықатаң тәртіпті ұстанатын полиция мемлекетіне айналдыруы әбден мүмкін деген болжамдарды тудырды.

Олжас Бектенов Үкіметтің алдына негізгі міндеттерді белгілеуден бастады:

— бюджеттік шығыстар толық экономикалық қайтарымды болуға баса назар аудара отырып, нақты жекешелендірілуі тиіс, ал өнімсіз шығыстар – толығымен алынып тасталуы тиіс;

— салық кодексінің жобасын қайта жазып, оның философиясын өзгерту қажеттігін мәлімдеді;

— өнеркәсіптік дамуға жаңа серпін беру қажеттілігі үшін ол бірінші вице-премьер Роман Склярға барлық ірі өнеркәсіптік кәсіпорындардың, ең алдымен өндіруші салалардың иелерімен келіссөздер жүргізуді тапсырды;

— өнеркәсіптік кәсіпорындарды сенімді энергиямен қамтамасыз етудің маңыздылығын атап өтті;

-ведомстволарға цифрлық трансформация жүргізу, көлік және ауыл шаруашылығы салаларын дамыту, «Жайлы мектеп» және «Ауылдағы денсаулық сақтау жүйесін жаңғырту» ұлттық жобаларын іске асыру, сондай-ақ азаматтарды әлеуметтік қолдау, мемлекеттік сатып алу және мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетіктерін реформалау жөнінде тапсырмалар берді.

– көлік және туризм министрліктерінің алдына туристік аймақтарды инфрақұрылыммен қамтамасыз ету және инвесторлар үшін тартымды жағдайлар жасау міндеттерін қойды.

– елді мекендерді сапалы ауыз сумен, жолдармен, электр қуатымен қамтамасыз етудегі тұрақтылық, ұялы байланыс пен интернетке қолжетімділік мәселесін әкімдер алдына тағы да көтерді. Бұл мәселелерді кезең-кезеңімен шешу үшін салықтар мен төлемдердің жекелеген түрлерін ауылдық округтердің бюджетіне аудару жұмыстарын жалғастыруды ұсынды.

Шын мәнінде, Президент осы міндеттердің барлығын Бектеновтің жеке өзіне жүктеген болатын. Дейтұрғанмен жас премьер шешім қабылдау кезінде жауапкершілікті өз командасымен бөлісуге дайын екенін мәлімдеді.

Негізінде, мұндай тәсіл Президент әкімшілігі тарапынан министрліктердің «қамқорлығын» шектейтін өткен жылғы реформаларды ескере отырып, өте орынды көрінеді. Алайда, үкімет бұл жерде «бағушы» көп болғанымен бала бәрібір қараусыз қалдының кебін киді, өкілеттік берілді, бірақ басқару функциялары жоқтың қасы. Министрліктер үйлесімді әрі келісіммен жұмыс істей алмады. Дәл осы мәселе су тасқыны басталған кезде орын алды. Қазгидромет ескертті. Тиісті ведомстволар өз тарапынан дайынбыз депмәлімдеді. Ал нәтижесі өте өкінішті. Су басқан аудандардың тұрғындары үшін жағдай өте қиын болғаны рас.

Су тасқыны мемлекеттік басқару жүйесінің тиімсіздігінің апофеозына айналды. Бюджет қаражатынан басқа, бизнес пен бей-жай қарамайтын азаматтар жинаған аз-маз сомаға қарамастан, экономика министрлігі де, жергілікті басқару органдары да, заң шығарушы билік те бүкіл халықтың мүдделерін ескермеген сияқты.

Премьер-Министрдің активінде жарқын шешімдер де жоқ емес. Мәселен, ол депутаттық корпустың әлеуметтік жылжымайтын мүлік құрылысын қаржыландыру үшін БЖЗҚ қаражатын инвестициялау туралы ұсынысынан үзілді-кесілді бас тартып, мұндай қадам осы кезеңде тиімсіз деп мәлімдеді.

Саяси камикадзе

Премьер-министр Олжас Бектеновтен көп нәрсе күтіліп отыр, өйткені ол экономикаға «Ескі Қазақстанның» мұрасын шынымен қайтаруы тиіс. Әзірге көп нәрсеге қол жеткізілген жоқ. Наурыз айының соңында активтерді қайтару жөніндегі Комиссия елге 85 млрд теңгеден астам ақшаны қайтару туралы бірқатар келісімдерді мақұлдады. Мемлекетке қайтарылатын активтердің ішінде Қазақстандағы және шетелдегі тұрғын және әкімшілік ғимараттар, ақша, компаниялардағы үлестер, қымбат зергерлік бұйымдар, сондай-ақ 10 мың гектардан астам жер бар. Бірақ бұл елден заңсыз әкетілген активтердің шағын ғана бөлігі. Сонымен қатар, ертеректе жазғанымыздай, бұл стандартсызшешімдерді қажет ететін өте күрделі және күрделі процедура.

Ол стратегиялық міндеттердің тұтас циклін қамтитын және жоспарлаудың барлық деңгейлерін синхрондауды талап ететін «2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарына»айналған, бастапқыда әлсіз көрінген «2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарымен» әлі де айналысуы керек.

Тоқтаусыз жұмыс істегеніне қарамастан, Олжас Бектенов «күшті саяси қайраткерден» «саяси камикадзеге» дейінгі ауқымы жағынан ерекшеленіп отыр. Алайда барлығы бір нәрсемен келісіп отыр. Президент қойған міндеттерді орындау үшін Премьер-министрге жаңа әрі мықты команда керек. Бірақ министрлер кабинетінің жаңартылған құрамының «көңіл қалдыратыны» рас. Министрлердің 85 пайызы өз орындарын сақтап қалды, тек бес жаңа тұлға пайда болды. Министрлердің орташа жасы 50 жас болса да, олардың жұмысы жаңашыл тәсілдермен ерекшеленбейді және көп жұмыс істейтін, бірақ ақымақ болған ескі қазақстандық стильді еске түсіреді. Бәлкім, бұрынғыдан да мардымсыз жандар болса керек. 

Сарапшылардың пікірінше, көптеген министрлер 2023 жылдың қыркүйегінде жақында тағайындалған себепті өз орындарын сақтап қалды. Кадрлық өзгерістер кейінірек, барлық министрлердің жұмысын бағалағаннан кейін жасалуы мүмкін. Мойындау керек болса да, кейбір жоғарғы деңгейдегі шенеуніктер орындықтарын ауыстырып үлгерді. Осылайша Денсаулық сақтау министрлігі Ажар Ғинияттыңорнына Ақмарал Әлназарова келді.  ТЖМ Сырым Шәріпхановтың орнын Шыңғыс Аринов алмастырды. Премьер-министр Президенттің ұсынысымен бүкіл экономикалық блокты ауыстырды. Тоқаев Бектенов тағайындалғанға дейін экономикалық саясаттың сапасына наразылығын білдірген-ді. Жаңа Қаржы және Ұлттық экономика министрлері Мәди Тақиев пен Нұрлан Байбазаров әзірге өздерін толық көрсете алмады.

Өңірлердің әкімдері мүлдем ауыстырылған жоқ, өйткені Тоқаев олардың құрамын 1,5 жыл бұрын жаңартып үлгерген-ді және кейбір жағдайларда сәтсіз де болды. Жекелеген әкімдер жанжалды оқиғалармен жарқырап та үлгерді.

Президент Тоқаев, Бектеновті тағайындау кезінде оның артықшылығын Министрлер Кабинетінде жұмыс тәжірибесінің жоқтығымен түсіндірген-ді. Бұл стереотиптерден және үкіметтің жұмысын жаңа жолмен құруға мүмкіндік береді деп үміттенді.

Бектеновтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы ведомствода айтарлықтай тәжірибесі бар деген болжамдар айтылды, бұл оған орталық пен өңірлер арасындағы бюджеттік өзара қарым-қатынастардың проблемаларын жақсы түсінуге мүмкіндік береді деп болжам жасалынды. Ал мемлекеттік басқару деңгейі тұрғысынан алғанда төмен бастама әсері оған сауатты әлеуметтік-экономикалық саясат құра алатын жаңашылдар тобын құруға мүмкіндік береді деп сенді.

3 нөмір?

Бектенов тағайындалғаннан кейін дереу қазіргі президенттің мұрагері болып «тағайындалды». Бұл өте күмәнді комплимент. Әдетте, мұрагерлер соншалықты ашық түрде белгіленбейді. Тәуекелдер тым жоғары, сондықтан оған сәйкес келмейтіндер оны алдын-ала «батыра»бастайды. Сонымен қатар, қазіргі турбуленттілікте саяси сабақтастықты қамтамасыз ете алатын мұрагер, демек қазір бұрынғыдан да маңызды болып табылатын болжамдыфактор. 

Сондай-ақ, Үкіметтің жұмыла кіріскенін және оның алдында тұрған міндеттердің күрделілігін нақты түсінетіндігінің белгілері көрінбейді. Бұл жерде тым аз уақыт өткенін есептен шығара алмайсыз. Тәжірибелі саясаткерлер әрқашан ең маңызды реформалар бірінші жылы жүргізілуі керек дейді. Содан кейін саясаткер міндеттемелер мен қателіктерден қорқады. Бектенов «асығудың қажеті жоқ» қағидаты бойынша әрекет ететін Тоқаевтың жолымен жүруді жөн санаған сияқты.

Бірақ шешуші және жылдам өзгерістер қажет болған жағдайда, мұндай «алғыссыз жүктемені» Премьер-Министр қабылдауы мүмкін. Мұнда екі нұсқа бар. Үлкен саяси дивидендтер алуы не болмаса «қолайсыз жағдайлар» құрбаны болуы әбден ықтимал. 

Рауан Есқали

• 31
• 31