Зейнеткерлердің болашағы күмән тудыра бастады

Сарапшылар дабыл қағуда. Оның өзіндік себебі де жоқ емес. Осы қарқынмен БЖЗҚ-дан ақша қаражатын ала беретін болсақ, түптің түбінде мемлекеттің ай сайынғы зейнетақы төлемдерінің мөлшерін ұлғайту жөніндегі жоспарынан үмітімізді үзе беруге болатын сияқты. Ақиқатында, қазір  зейнетақы төлемдерінің мөлшері жалақының 40%-нан аспайды. Ұлттық банк пен Үкімет тығырықтан шығудың жолын іздеуде.

Осы жылдың 1 наурызында Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі халықтың баспана мәселесін жақсарту мақсатында БЖЗҚ-ғы атаулы төлемдерді пайдаланудың жаңа қағидаларын бекіткен болатын. 18 жасқа толған жастар тұрғын үй мүмкіндіктерін жақсарту үшін зейнетақы активтерін пайдалануға мүмкіндік алды. Атап айтқанда  ипотекалық қарызды ішінара немесе толық өтеу, тұрғын үй сатып алу, төлемдерді сатып алу құқығы арқылы ұзақ мерзімді жалдау шарттары бойынша жүргізу, жеке тұрғын үйлер салу және тағысын тағылар. Алайда ел жастарының қолындағы жинақтар тым жеткіліксіз.

БЖЗҚ мәліметіне қарағанда 25 жылда жинақталған қаражаттың орташа сомасы 6,3 млн теңге, 10 жылда  – 2 млн теңге, 5 жылда – 862 мың теңге. Сол себепті жастарға жақын туыстарының немесе жұбайларының қолындағы БЖЗҚ салымдарының бір бөлігін пайдалану ұсыныла бастады. 

Ағымдағы жылдың үш айында БЖЗҚ-дан төлемдер түріндегі ақша қаражаттарының шығыс ағындары шамамен 193 млрд теңгені құрады. Бұл соманың негізгі бөлігін – тұрғын үй жағдайларын жақсартуға және емдеуге арналған біржолғы зейнетақы төлемдері құрап отыр. Аталған мақсаттарға шамамен 83,7 млрд теңге бағытталды, яғни өткен жылдың көрсеткішінен 2,4 есе жоғары.

Құрылыс лоббиі зейнетақы ақшасы арқылы жоғары қарқынға ие бола бастады. Сөз жоқ тұрғын үй мәселесі өткір күйінде қалып отыр. Алайда көп ұзамай-ақ үкімет алдында зейнетақының қалыпты мөлшеріне байланысты проблемалар туындайтын болады. Ынтымақты жүйемен зейнетақы алатын ұрпақ біртіндеп азайып барады. Алдағы уақытта жинақтаған ақшасына қарай зейнетақы алатын жандардың саны арта бастайтын болады, ал олардың қарасы өте аз.

Ұлттық банк басшысы Тимур Сүлейменов зейнетақы жүйесінің қазіргі дизайны мен құрылымы болашақ зейнеткерлерге жоғары төлем алуға мүмкіндік бермейтінін мәлімдеді. Зейнетақы жүйесі реформалауды қажет  етеді дейді.

Тұрғын үй мәселесін БЖЗҚ-дағы артық жинақтар есебінен шешу мүмкіндігі – Ұлттық банк пен Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің Зейнетақы жинақтарының кірістілігі жөніндегі халықтың наразылығын тоқтату бойынша қолға алынып отырған шара. Ұлттық Банктің басқаруындағы активтердің нақты инвестициялық кірістілігі көбінесе инфляция шегінен әрең асып жығылады.

Әзірге Үкімет БЖЗҚ-ға жарналарды ұлғайтудың ең қарапайым жолын ұстанып отыр. Осы жылдан бастап жұмыс берушілер БЖЗҚ-ға қосымша 1,5% төлей бастады, алайда мұндай қосымша төлемдер қызметкерлердің меншігі болып табылмайды және ортақ қазынаға  жіберіліп отыр. Бизнес ынтымақты жүйе бойынша зейнетке шығатын жандар үшін төлем жүргізе бастады. Жарна мөлшерлемесі өзгермелі және 2028 жылға қарай 5% ға дейін өсуі тиіс. Алайда ақша қаражатын тұрғын үй мәселесіне бағыттай беретін болсақ, онда қаржы тапшылығы сезілетін болады.

Ұлттық банк пен үкіметтің міндеті – ұзақ мерзімді негізде БЖЗҚ-ны ақшамен толықтырудың ұзақ мерзімді тиімді тетіктерін құру. Бизнес  «картасы» соңғы рет шегерім пайызын ұлғайту арқылы жүргізіле бастады. Әрине, инвестициялық тәуекелдерге қатысты барлық шектеулерді алып тастау және шетелдік қор нарықтарына қомақты соманы жөнелту арқылы зейнетақы қорын кеңейту мәселесін шешуге әбден болады. Бірақ қаржы нарықтары тұрақсыз, барлығын әп-сәтте жоғалтуыңыз мүмкін. Сондықтан инвестициялық кірісті ұлғайту тығырықтан шығар жол емес.

Зейнетақыны көбейтуге ақшаны тек халықтан алуға болады. Алайда зейнетақы жүйесіне қатыспаған азаматтардың БЖЗҚ-ға төлем жасау процесі барлық күш-жігерге қарамастан қиындықпен жүріп жатқаны белгілі. Өзін-өзі жұмыспен қамтыған жандар өздерінің еңбек табысын «жарқыратқысы» келмейді. Ал өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың басым бөлігін БЖЗҚ-мен шағын ресми кірістермен толықтыра алмайсың. Міндетті салық декларациясы, әрине, жасырынған дүниелердің сырын ашатыны белгілі, алайда одан түсетін салықтардың әлеуметтік қорға бағытталатыны да шындық, бұл жүктемені көтере алмайды. Инвестициялық табыстың әлсіздігіне байланысты халық БЖЗҚ-да қосымша шот ашуға ынталы емес, сөйтіп банктік депозиттерге артықшылық бере бастады немесе ұлттық компанияның кезекті танымал IPO-сына қатысатын болады.

Сондай-ақ банктердің негізгі қаражат көзі болып табылатын банктік депозиттердің бір бөлігін салымшылардың шоттарына қайта бағыттау мәселесін де қарастыруға болады. Бірақ қазіргі жағдайда оларға қомақты ақша қаражаты қажет емес. Банктер бизнесті несиелендіру мәселесінде дәрменсіз. Наурызда бизнесті несиелеу көлемі төмендеп, несиелендіру мөлшерлемесі құлдырай бастады. Алайда тұтынушылық несие мөлшерлемелерінің  өсуімен берілетін несиелер тұрақты түрде өсе түсті. СЖТМ мөлшерлемелері бұрынғы деңгейде қалатын болады, банктік лобби оларды төмендетуге мүмкіндік бермейді. Тұтынушылық несиелердегі «көпіршік» бейқам өсуін жалғастыра беретін болады. Ұлттық банк пен ҚРҚНРА әзірге бұдан арыла алмай отыр. Сондықтан бәсекелестік жағдайлар қамтамасыз етілген жағдайда депозиттік қаражаттың бір бөлігін банктік мөлшерлемелері арқылы БЖЗҚ-ға аудару мәселесі қолға алынуда. Бұған мемлекеттік субсидиялар арқылы қол жеткізуге болады, алайда осы жерде бұған ақша қаражаты жеткілікті ме? деген сұрақтың туындайтыны белгілі. Мемлекет бағалы қағаздарға жеке инвесторларды тарта отырып, нарықтық мөлшерлеме бойынша ірі жобаларды несиелеу үшін депозиттерді пайдалана алады. Негізінде үкімет «Бәйтерек» ҰБХ арқылы несие алып, мұндай жолды меңгеру үстінде. Бұл купондық төлемдер арқылы БЖЗҚ-ға қаражатты қайтару және шоттардағы ақша сомасын арттырудың тәсілі. Ішкі мемлекеттік бағалы қағаздарды шығаруды ішінара ауыстыруға болады.

Қаржы министрлігінің арзан қарыз алғысы келетіні түсінікті. Бірақ үкімет қаржылық мәселелерді шешу үшін «аш көмейге» тар болады. Бірде сізге көбірек төлеуге тура келеді. Төтенше шешім- жинақтау жүйесінен бас тарту және толықтай экстремалды нұсқаларға көшу. Кедейлердің үлесі өте бай және орта таптың үлесінен едәуір асып кетсе, онда «бөлісу және тарату» туралы шешім қоғам мүшелерінің көпшілігінің мақұлдауына ие болады.

Ашық көздерден алынған мұқаба суреті

• 45
• 38