Қазақ әскері Ресейге тәуелді

Қазақстан Қарулы Күштерінде қарама-қайшы процестер жүріп жатыр. Бір жағынан толықтай құрылып, модернизациялау жүріп жатса, екінші жағынан  қарусыздану үрдісі орын алуда. Дейтұрғанмен, қорғаныс шығындары баяу өсуде. Алайда басты осалдық- әскери техникаға қызмет көрсету мен жөндеу мәселесіне келгенде Ресейге тәуелді болуымызда.

Қазақстанның көрші мемлекеттердің ешқайсысына да өкпесі, оларға деген аумақтық және саяси талаптары жоқ. Сол себепті Қазақстан жайлы бейбітшіл және ешкіммен соғысқысы жоқ ел деп айтуға толық болады. Шын мәнінде, біздің көршілерімізде де елімізге қандайда бір наразылықтары жоқ. Әзірше.

Сонымен қатар, кейде солтүстіктен кейбір оғаш «кейіпкерлер» шығып, елімізге қауіп төндіре бастауда. Бір жағынан, біздің солтүстік көршіміз Украинадағы ауыр соғысқа қатты ден қойды деп айта аламыз. Ресейде алдағы жылдары саяси режим өзгермесе, бәрі де болуы бек мүмкін.

Біз кез-келген минуттағы сыртқы саяси жағдай түбегейлі өзгеруі мүмкін деген әлемде өмір сүріп жатырмыз, сол кезде бізге күшті әрі заманауи армия қажет болады. Бұл туралы «Қазақстанның әскери доктринасында» да айтылған.

Біздің Қарулы Күштеріміздің жауынгерлік қабілеттілік деңгейін бағалау өте қиын. Ең алдымен, тек нақты әрі әділ әскери ұрыстар ғана өз бағасын беретін болады. Мұндай тексеріс ешқашан болмайды деп үміттенейік. Екіншіден, цифрлық деректерді ашық қол жетімді дереккөздерден ғана табуға болады. Мәселен, Лондон халықаралық стратегиялық зерттеулер институты шығарған the Military Balance жылнамасында қазақстандық армияның қарулануында Т-72БА танкі — ескі кеңестік танктің жаңғыртылған нұсқасы тұрғаны көрсетілген. Жылнамадағы танктердің саны келтірілген, бірақ сапалық сипаттамалары – оның қазіргі заманғы соғыс талаптарына қаншалықты сәйкес келетіндігі белгісіз.

Қайта құру және жаңғырту

2012 жылы Қазақстанда еліміздің Қарулы Күштерін қайта құру және жаңғырту бағдарламасы іске асырыла бастады. Әскерге шақырылушылар үшін қызмет мерзімі 2 жылдан бір жылға дейін қысқартылды, бұл Құрлық әскерлері санының 30 мың адамнан 20 мың адамға дейін төмендеуіне әкелді. Тиісінше, Құрлық әскерлерінің құрылымы өзгертілді (1-кестені қараңыз).

Кесте 1. ҚР ҚК Құрлық әскерлерінің құрылымын өзгерту. Дереккөз: The Military balance.

                                                              2011  2012  2023

Механикаландырылған бригадалар 10       4         2
Танк бригадалары                                 0       1         2
Шабуыл бригадалары                           0       0         1
Десанттық-шабуылдау бригадалары 4       4         4
Теңіз бригадасы                                     1        1        1
Бітімгершілік бригадалары                 1        0        1 (полк)
Артиллериялық бригадалар              7        3        3
Танкке қарсы бригадалар                   2        0        0
РСЗО бригадалары                              2        0        0
Зымыран полкі                                    1        1        1
Әскери инженерлік бригадалар        3        3         3

Жаңа құрылым әскери техниканың санының өзгеруіне әкелді (2-кестені қараңыз).

Дереккөз: The Military balance.

                                                                                                  2011 2012 2023

Негізгі жауынгерлік танктер (Т-72/Т72 БА)                            980 300 350
Жауынгерлік барлау және күзет машиналары (БРДМ)         280 100 100
Жаяу әскердің жауынгерлік машиналары (БМП)                 1520 602 413
Өздігінен жүретін артиллериялық қондырғылар (sau)         246 246 126
Сүйретілетін артиллерия 670 150 194
Жалпы қырып жою реактивті жүйелері (РСЗО)                     348 118 104

Орташа және қысқа қашықтықтағы зымыран қондырғылары (РСМД) 12 12 12

Әскери техниканың мұндай қысқаруына не себеп болғанын тек болжауға болады. Мүмкін, олар жөндеудің мағынасы жоқ ең тозған жабдықты есептен шығарған болар (қоймаға жіберген болар).

2014 жылға дейін The Military Balance-те негізгі жауынгерлік танк ретінде Т-72, 2015 жылдан бастап Т – 72 БА көрсетілген. Бұдан қаруланған танктер жаңғыртудан өтті деп болжауға болады.

2011 жылы Израиль лицензиясы бойынша Петропавл ауыр машина жасау зауытында өндірілген 122 мм Semser калибрлі 6 отандық САУ қабылданды.

Сол жылы Израильден РСЗО сатып алынды.

2016 жылдан бастап армияға қазақстандық Арлан броньды автомобильдері қойылды. Олардан басқа Түркияда, Израильде және Канадада өндірілген броньды автомобильдер де қызмет етеді.

Әскери-теңіз флотында 2012 жылдан бастап Орал қаласындағы «Зенит» АҚ стапельдерінде салынған 0250 Барыс жобасының шағын зымыран кемелері (катерлері) қызметке қабылданады.

2017 жылы Санкт-Петербургте салынған «Алатау» рейдтік Мина тазалаушысы қызметке қабылданды.

2023 жылы Франция теңіз миналарымен күресу үшін суасты роботтарын жеткізді.

Әскери-әуе күштерінде жауынгерлік ұшақтар санының айтарлықтай төмендеуі байқалды (3-кестені қараңыз). Бұған не себеп, тіпті болжамдар да жоқ.

Кесте 3. ҚР Әскери-әуе күштеріндегі жауынгерлік ұшақтар санының өзгеруі. Дереккөз: The Military balance

                                      2011 2012 2023

Жауынгерлер                   97 56 0
Көп мақсатты жауынгерлер 39 53 47
Штурмовиктер                      14 14 14

Қызметте қалған көп мақсатты истребительдер: Су-27 және Су-30 ұшақтарының түрлі модификациялары. Шабуыл авиациясы Су-25 ұшағының модификациясы.

2016 жылы wing Loong қытайлық ұшқышсыз ұшу аппараттары (ҰҰА) қабылданды. Қазір ҚР Әскери-әуе күштерінде оның 2 бірлігі бар. Өндіруші, түрік компаниясы Türk Havacılık ve Uzay Sanayii (TUSAŞ) Қазақстанда зауыт салуды жоспарлап отыр.

Соққы жасайтын барлық тікұшақтар – бұл ресейлік Ми-24 және Ми-35 тікұшақтарының модификациялары.  20 Ми-24 және 12 Ми-35 тікұшақтарының модификацтялары.

Көлік тікұшақтарының арасында американдық Bell-итит№205 және еуропалық H145 бар.

Ресейге тәуелділік

4-кестеде 2023 жылы Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде қызмет ететін ресейлік (кеңестік) әскери техниканың үлесі туралы деректер келтірілген.

4-кесте

                                                                         Ресейдің үлесі

Негізгі жауынгерлік танктер                                100%
Жауынгерлік барлау және патрульдік көліктер 100%
Жаяу әскерлердің жауынгерлік машиналары     100%
Өздігінен жүретін артиллериялық қондырғылар 95,20%
Сүйретіліп жүргіілетін артиллерия                       100%
ЖҚЖА                                                                      82,70%
Басқарылатын жауынгерлік ұшақ                         100%
Шабуыл тікұшақтары                                             100%
Әуе қорғанысы                                                        100%

Бронды техника бойынша ғана Ресейге тәуелділік жоқ. Бірақ Арландардың нақты үлесін есептеу мүмкін емес, өйткені Әскери баланс барлық типтегі броньды көліктердің нақты санын бермейтіні белгілі.

«Қазақстан инжиниринг» АҚ құрамына кіретін өзіміздің қорғаныс өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындарымызда баршылық. Бірақ Қазақстанның әскери техникаға толық техникалық қызмет көрсету және жөндеу мүмкіндіктері белгісіз. Біздің зауыттар материалдардың едәуір бөлігін Ресейден алады деген болжам орынды сияқты. Алайда соғыс жағдайында Ресей Қазақстанды әскери техниканың жауынгерлік әзірлікте болуы үшін қажеттінің бәрін қамтамасыз ете алмайды.

Мұндай болжам дұрыс болса, Қазақстан қарулы күштері қиын жағдайда тұрған сыңайлы. Алайда болжам дұрыс шықпаса да, өзіміздің қорғаныс өнеркәсібімізді дамытуымыз қажет екені белгілі. Мүмкін Қазақстан өзінің танкі мен ұшақтарын шығармауы керек шығар, бірақ әскери техникаға техникалық қызмет көрсетуге, жөндеуге және жаңартуға қажетті материалдарды өз елінде шығаруы тиіс.

Әскери бюджетімі тым қарапайым

Мәліметтерге сәйкес, биыл Қазақстанның әскери бюджеті 1,3 трлн теңгені құрайды (2023 жылға қарай 8,8%-ға өседі). Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің (ҚМ) деректеріне сүйенсек, 2020 жылдан бастап қорғаныс шығындарының біртіндеп артуы байқалуда. Елеулі өгеріс – 49,4%-ға – 2022 жылы елдегі қаңтар оқиғасынан кейін және әлемде геосаяси шиеленіс кезеңі басталғаннан кейін орын алды. Сол жылы әскери бюджет алғаш рет 1 триллион межеден асып, 1 млн.теңгені құрады

Өткен жылы мемлекеттік қазынаның қорғанысқа жұмсалған шығыстарының негізгі бөлігі – 94,1 пайызы – республикалық бюджеттен, ал аз ғана бөлігі – жергілікті бюджеттер есебінен. 1,1 триллион теңгенің тек жартысы – 554 миллиард теңге тікелей Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің жауынгерлік жұмылдыру дайындығын қамтамасыз етуге бағытталды. Айтпақшы, осы нақты бап бойынша шығындардың өсуі 2022 жылға қарай небәрі 0,2% құрады. Ал мемлекеттік қорғаныс тапсырысы толығымен қысқартылды: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің есептеріне сүйенсек, оның орындалуын қамтамасыз етуге өткен жылы шамамен 308 миллиард теңге жұмсалған, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 4,4 пайызға аз.

Сонымен қатар, прогрессивті динамикаға қарамастан, Қазақстандағы әскери шығындардың ұлғаюы жалпы ішкі өнімнің өсуімен толық сәйкес келмейді. Қорғаныс шығындарының жалпы ішкі өнімдегі үлесі төртінші жыл қатарынан төмендеді. Стокгольмдегі SIPRI халықаралық бейбітшілікті зерттеу институтының мәліметі бойынша, 2019 жылы Қазақстанда бұл көрсеткіш ЖІӨ-нің кем дегенде 1 пайызынан асқан, ал 2023 жылдың соңында қорғаныс шығындары ақшалай есептегенде небәрі 0,48 пайызды ғана құраған. Бұл дамыған Еуропа елдерімен салыстырғанда өте төмен көрсеткіш. ЕО мемлекеттері қорғаныс шығындарының деңгейін ЖІӨ-нің 1,8%-дан 2,5%-ға дейін сақтайды. Алайда соңғы бес жылда бұл көрсеткіш жылдан-жылға шамалы ғана өзгеріп отыр.

Бұл ретте Президент Тоқаев 2023 жылғы қыркүйектегі Жолдауында «Дамыған елдерде ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде шешуші рөл атқаратын қорғаныс-өнеркәсіп кешенін кешенді түрде нығайту міндетін қойған-ды. Ең маңызды міндет – импорттық жеткізілімдерге тәуелділікті азайтуға мүмкіндік беретін жоғары оқшаулау дәрежесі бар өндірістік циклды құру. Біздің әскеріміз жоғары технологиялық қару-жарақпен және әскери техникамен, соның ішінде броньды техникамен, ұшқышсыз ұшу аппараттарымен, заманауи атыс қаруымен қамтамасыз етілуі керек. Жабдықтарды жедел жөндеу үшін өндірістік қуатты күшейтіп, отандық кәсіпорындарды қолдауды күшейту қажет. Бізде тиісті материалдық-техникалық база, құзыреттер мен кадрлар жеткілікті» деген еді.

Өткен жылдың желтоқсан айында Президентінің тапсырмасы бойынша Қорғаныс-өнеркәсіп кешенін дамыту қоры құрылды, бірақ оның осы аса күрделі де маңызды мәселені шешуге қаншалықты қабілетті екенін айту әлі қиын.

• 42
• 37