Қазақ деген кім, қайда бара жатыр?

Этникалық шығу тегіне қарамастан жаңа «қазақ» ұлтын қалыптастыру идеясы, әрине тамаша, бірақ тым ерте. Бұл Осман суперэтносының күйреуінен кейінгі Ататүріктің, түрік ұлтын құру үлгісінің проекциясы. Алайда, Ататүрік Түркиясымен салыстырғанда, Қазақстанның тарихи жағдайы мүлде басқаша.

Қазіргі Қазақстанның бет-бейнесі Осман дәуірінен кейінгі Түркияға еш ұқсамайтыны белгілі. Біріншіден, Анадолы мен Ыстамбұлдағы барлық жергілікті Осман этносы бір тілде сөйлейтіні белгілі. Еліміздегі қостілділік жайында әзірше үндемей-ақ қоялық. Екіншіден, посткеңестік елдерде Ататүрік сияқты үлкен көшбасшы жоқ. Еске сала кетейік, ол өзінің дүние-мүлкін елге аманат етіп, барлығын дұрыс жасайтын болсам  өзінің мұрагерлерін халқы асырайтынын айтқан-ды. Үшіншіден, Ататүрік бұрынғы империяның геосаяси күйреуінен кейін жаңа ұлт құруға кірісті. Бізде ондай постимпериялық мұра жоқ, біз өзіміз бұрынғы КСРО-ның қираған үйінділеріміз.

Сондықтан «ішкі саясатты» жасаушылар ұлтты құру үшін әкімшілік іс-шаралар мен асқақ ұрандар емес, жаңа мән-жайлардың қажет екенін түсінуі қажет. Мемлекет таза техникалық басқару аппараты ретінде өзінің техникалық басқару шегінен шыға алмайды. Идеологияларды жасап, қанша пайдаланса да, ол өз алдына тың идея емес. Мемлекет азаматтарын біріктіретін жалғыз нәрсе — Отанды қорғау жолындағы қасиетті соғыс, бірақ, бақытымызға орай, мұндай қажеттілік бізде жоқтың қасы.

Ұлттық немесе халықтық идея дегеніміз – ұранмен, әкімшілік үрдістер арқылы жасайтын нәрсе емес. Халықтың ұлттық идеясын әзірлеу және қабылдау үшін көзге көрінетін жалғыз нәрсе – әрбір жаңа тарихи кезеңді біріктіре алатын жаңа мәдени-өркениеттік мағыналарды құру. Оларды зиялы қауым өкілдері жасайды, бірақ олар тек цензурасыз елде ғана туады және олардың мағыналары ұлттан халықты және әр уақытта жаңа адамдардың жаңа елді жасай алатындығынан көрінеді. Қазақ даналығының «халық 50 жылда бір рет жаңарып отырады» деп айтуы кездейсоқ емес. Жаңарту немесе төмендету – өркениеттік дамудың қарапайым дилеммасы. Ал мағына жасаушылар зиялы қауым болатын болса, зиялы қауым оның тасымалдаушысы, қайталаушысы.

Ататүрікшілдік – жаңа өркениеттік мағына

Бірақ бұл жерде халықтың өзгеріске дайын болғанын айта кеткен жөн.  Бағыну туралы келісімге қол қойып, Стамбулды одақтастар басып алғаннан кейін Сұлтан сарайында азамат соғысы болды. Бірақ бұл жерде, өз мақсаттарына және түріктердің, Грецияның және Грек армиясының сәттілігі үшін Измирдегі мұсылмандарды қырып-жоюымен және Анадолыға араласуымен өзін-өзі жау рөліне айналдырып тынды.

Бұл жаңа мағыналарды Ататүрік Түркия үшін, соның ішінде армия арқылы саяси құрал ретінде жасады. Бірақ мұнда адамдар да өзгеруге дайын болғанын айта кеткен жөн. Халық сұлтандардың қарапайымдылығынан, шенеуніктер мен жаңа байлықтардан, Осман әскерінің жеңілістерінен шаршады. Одақтастары Ыстамбұлды тапсыруға және басып алуға қол қойғаннан кейін, Сұлтан сарайында азаматтық соғыс болды. Бірақ содан кейін түріктердің бақытына орай – Греция мен грек әскері Измирдегі мұсылмандарды қырғынмен және Анадолының араласуымен алға қарай бет алды.

Қорқынышты қауіп төнген кезде Ататүрік халықты біріктіріп, интервенцияны тойтаратын жаңа армия құрды, бірақ мемлекеттің жойылу қаупі сақталды, Түркияның болашағы күмән тудырды.

Содан кейін Ататүрік ұлтшылдықтың жаңа түрін жариялау арқылы бұған жауап таба білді. Бірінші қадам ретінде түрік халқының колонияға, нақты жауларына және опасыз одақтастарына қарсы Отан соғысы басталды.

Ататүрік талантты әскери қолбасшы ретінде 1911 жылы қазіргі Ливия Киренайкасында Тобрук маңындағы итальяндықтарды жеңді. 1912 жылы Бірінші Балқан соғысында ол Эдирнені азат етуге қатысты. Одан әрі Палестина майданында «Йылдырым» – «найзағай» әскерлер тобын басқарды. Сұлтанның және Ыстамбұлдың берілуінен кейін ол жаңа парламент пен жаңа үкіметті құрды және оны басқарды. Жаңадан қабылданған армияның басында ол Анадолыға басып кірген грек армиясын тас-талқан етті. Гректер мұсылмандардың геноцидін ұйымдастырған Измирді Түркияға қайтарды.

Бір нәрсе анық – Ататүрік соғыс кезінде Кавказда, Палестинада, Смирнада шетелдіктердің опасыздығын көрді. Бұл оның тек өздеріне ғана сенуге болатындығына сенімін қалыптастырды. Оның түрлі тайпалық Осман шенеуніктері «түріктер» деп қорлайтын ауылдық провинциялардың тұрғындарына сүйенуі кездейсоқ емес. Дәл осы ауылдық жер жаңа Түркияның шынайы негізіне айналды және кез келген тұрғын үшін балаларының Армия офицерлері болуы құрметке айнала бастады.

Реформа — бұл іс-шаралар емес, билік

Ататүрік екі сөзбен жаңа мағына мен жаңа Түркияны құрды. Антанта елдері арасындағы келісімдерге сәйкес, Осман империясы жеңіліске ұшыраған кезде Стамбул Ресей империясынан кетіп қалды. 1915 жылы сәуірде Француз-Орыс десанты құмкалаға бұғаздың Азия жағалауына келіп қонды, бірақ тойтарысқа ұшырап, 18 мың сарбазынан айырылды. Алайда Крития бағытында ағылшын-француз десанты орнығып алып, алға жылжи бастады. Бірақ олар да кетуге мәжбүр болды.

Подполковник Мұстафа Кемал өз сарбаздарымен бірге жертасада болды және олармен бірге шабуылға шықты. Сондықтан Чанаккале шайқасында ол: «Мен саған алға жылжу емес, өлуіңді бұйырамын. Біз өліп жатқанда, басқа әскерлер мен командирлер келіп, орнымызды тартып алады. 19-дивизияның 57-полкі толығымен дерлік қаза тапты, алайда басқыншылар тойтарыс бере алды. Бірақ Кемал паша Түркия сияқты аман қалды.

Халық пен әскер сұлтанның бағы сынып, рухы әлсіреген тұста оның жерлестеріне: «Ne mutlu türküm diyene – Түрік болу неткен бақыт» деген үндеуі мәңгілік ұранға айналды! Мұндай жарияланым жасау үшін шенеунік болу жеткіліксіз. Мұны істеу үшін танымал әрі бұл жағдайда әскери көшбасшы болуыңыз керек.

Бұл оның халқына қатысты барлық өзекті мәселелерге мемлекеттік және тіпті өркениеттік жауап болды. Ол жеңіліске ұшыраған және қорланған терең халықты қайта жинады. Ол армия мен халықты көтеріп, мемлекетті қайта құрды. Ол Республика элементтері бар автократияны емес, автократия элементтері бар республиканы құрды.

Халық оның артынан тек әскери көшбасшы ретінде ғана емес, миллиондаған отандастар үшін ең жоғары моральдық беделге де бара білді. Естеріңізге сала кетейік, қазақтарды хандар басқарған, бірақ моральдық беделге ие болғандар ғана шынайы болған. Егер хан номиналды болса, онда тайпалар да бейтарап болды. Әр тайпа бес мың атты жауынгерді шығара білді, сондықтан әр тайпаның өз белсенділері болды. Ханның моральдық беделі ғана оған ұлы қазақ даласының түкпір-түкпірінен бахадурларды жината алды.

Қазақстандық –әзірге дамып келе жатқан жоба ғана

Біздің мемлекет тек ішінара посткеңестік жоба. Біздің іргетасымыз тереңде жатыр. Бұл- қазақ хандығы, Алтын орда, Балқаннан Алтайға дейінгі Ұлы Қыпшақ конфедерациясы, бұл екі мың жыл бұрынғы қағанаттарымыз. Біздің қолымызда жоқ жалғыз нәрсе — өз жеріміздің және өміріміздің қожайыны. Дәл осы сезім мемлекет құратын идеологияның негізі болуы керек.

Біздің өзіміздің маңызды тарихи, этномәдени, ішкі саяси, демографиялық тәрізді іргетасымыз бар. Елдің байырғы тұрғындары халықтың 70-73%-ын құрайды. Бірақ біз әлі де геосаяси позициямыз туралы шешім қабылдай алмаймыз. Қазір біз геосаясат субъектісінен гөрі объектісі болып табыламыз. Біздің өзіндің геосаяси базисіміз, отаршылдық орныққан жерлерде енді ғана дамып келе жатқаны белгілі.

Алайда қазір бүкіл Ішкі Еуразия түпкілікті геосаяси дауылдың қаһарында тұр және оның бізді қай жағалауға апаратыны бізге ғана байланысты емес. Біз кез-келген жағдайда (қанды қырғынсыз) ішкі бірлікті сақтауымыз керек, жоқ дегенде өзімізді-өзіміз бақылай алуға тиістіміз.

Осындай тарылу кезеңінде бізге Қазақстан қауымдастығын дүр сілкіндірудің қажеті жоқ, бізге сыналмаған «эксперименттік» идеялар қажет емес.

Мұның бәрі не үшін. Барлық қазақстандықтарды ел азаматтары ретінде қазақ деп жариялаудың уақтылы идеясы ертерек екенін анық сездіру үшін. Саясатта бұл беймезгіл уақыт аталатыны белгілі.

Жеке өз басым «қазақ» болуға дайын бірде-бір орыс отандасымызды білмеймін, тіпті титулды қазақтардың өздері абдырап қалады: ал қазір қазақ деген кім – қазақтар-qɛzʊqtʊr, немесе онда тағы кім бар еді?! …

Иә, біз бәріміз біртұтас ел туралы, этникалық тегіне қарамастан мықты да күшті саяси ұлт туралы армандаймыз. Бірақ, біз бұған әзірге дайын емеспіз. Бізде көптеген саңылау-тесіктер жетіп жығылады – нағыз-қазақтар мен менталды орыстар арасында, пилотшылар мен шлемшілер арасында…  Біздің бүкіл қоғамдастықта солтүстіктің өткір желі соғып тұр. Жалпы еуразиялық дауыл жүріп жатыр. Ол дауылдың не әкелетінін ешкім білмейді.

Бірақ тарихи үдеріс өзінің еріксіздігімен елімізді қазақстандық біртұтас қауымдастыққа апаратыны белгілі. Ол әлі жоқ, бірақ болады! Күте тұрайық, бәрі дауылдан кейін болады.

• 76
• 86